START/FINISH/PARKEREN N51 57.542 E5 11.481
We hebben deze wandeling zo ontwikkeld dat we eerst een rondje van 8 km lopen, beginnend bij het Werk aan de Spoel door de uiterwaarden van de Lek tot aan Everdingen en dan langs Fort Everdingen over de Diefdijk door de polder terug.

Dan zijn we twee uur onderweg en is het tijd voor een lunchstop. Dan in de namiddag gaan we over de Lekdijk naar Fort Everdingen, waar we om 2 uur een afspraak hebben voor een rondleiding in het Fort. Dat duurt anderhalf à twee uur.

Tot slot kunnen we nog nagenieten van een glas lokaal bier. Een dagvullend programma.

We starten op de parkeerplaats bij het Werk aan de Spoel, iets ten westen van Culemborg. Een klein fort met sluizen voor het inunderen van de polder, een terras waar we straks zullen lunchen en mooi onderhouden groen en gebouwen.

Vanaf de parkeerplaats gaan we naar de uiterwaarden van de Lek.

Ter Inleiding N51 57.537 E5 11.568
Buitenlanders vragen mijn dochter die in Almere woont hoe het is om onder zeeniveau te wonen. Zij voelen een soort bedreiging die permanent aanwezig is zoals een tsunami in een aardbevingsgebied.

Die angst wordt overgedragen op een militaire vijand, die Nederland wil veroveren. We praten over de periode van 1700 tot eind 19e eeuw.

Men weet natuurlijk niet dat wij al eeuwen waterbeheer kennen en dat steeds verbeterd hebben om die gevaren van overstroming te voorkomen. Ook in deze tijd verhogen we de dijken en betalen we aan het Waterschap niet alleen voor het drinkwater, maar tienmaal zoveel voor het beheer van het water.

En die controle over het water hebben we in het verleden omgebogen in ons voordeel wanneer het om de bescherming tegen een buitenlandse militaire vijand gaat.

De Randstad Holland wordt een onneembare vesting wanneer we bepaalde gebieden geontroleerd onder water laten lopen en die gebieden versterken met forten op kwetsbare doorgangen: de Hollandse Waterlinie.

Oude Hollandse Waterlinie N51 57.575 E5 11.459
De Oude Hollandse Waterlinie is, evenals haar navolgers (Nieuwe Hollandse Waterlinie en Stelling van Amsterdam) aangelegd ter verdediging van de economische en politieke macht van Holland en Amsterdam tegen aanvallen uit het oosten. Deze verdediging was gebaseerd op het onder water zetten (inunderen) van grote gebieden, een concept dat buiten Nederland nergens op zo’n grote schaal is toegepast en dat gezien kan worden als één van de grootste infrastructurele ingrepen die ooit in ons land hebben plaatsgevonden.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is het grootste en duurste infrastructurele project ooit. Het kostte omgerekend naar nu: 50 miljard euro. Ter vergelijking: de Delta Werken kostten 20 miljard; de Betuwe Lijn kostte 12 miljard euro.

De Oude Hollandse Waterlinie is ontstaan in het Rampjaar (1672), toen Frankrijk, Engeland en een tweetal Duitse vorstendommen (Munster en Keulen) de oorlog verklaarden aan de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Deze bestond uit de gewesten Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Friesland en Groningen; verder daarbij het landschap Drenthe; Noord-Brabant en delen van Limburg in de zogenaamde Generaliteitslanden.

Het concept van de waterlinie stamt uit het einde van de zestiende eeuw en werd in 1672 realiteit onder druk van een oprukkend groot Frans leger.

In het verlengde hiervan werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie gebouwd. De Oude- en de Nieuwe Hollandse Waterlinie is eigenlijk één en dezelfde waterlinie.

Het grote verschil is dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie meer naar het oosten van Nederland ligt zodat de belangrijke garnizoensstad Utrecht binnen de linie komt te liggen. Zie https://www.oudehollandsewaterlinie.nl/historie.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie N51 57.537 E5 11.428
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is aangelegd tussen 1815 en 1885 om niet alleen Holland maar ook Utrecht te verdedigen tegen aanvallen uit het oosten. Het was in een tijd dat Napoleon verslagen was bij Waterloo en men nog schoot met ijzeren kogels.

De linie is een keten van 50 forten en ruim 900 waterbouwkundige en militaire objecten die loopt van Muiderberg tot aan de Biesbosch. De defensieve werking van de linie is een combinatie van het hinderniseffect van onder water gezet terrein met een krachtig optreden van artillerie en infanterie. Bepaalde polders worden onder water gezet (geïnundeerd). Genoeg qua waterhoogte om het doortrekken van voetvolk en paarden moeilijk te maken en te weinig om er met boten overheen te varen.

Op die plaatsen waar wegen, spoorlijnen en vaarwegen de linie kruisen en bij hogere, niet-inundeer-bare terreinstroken zijn forten en batterijen gebouwd bemand met artillerie en infanterie om aanvallers te verhinderen via deze accessen binnen te dringen.

De steeds verdergaande wapenontwikkeling en vooral de opkomst van het vliegtuig maakt dat deze manier van verdedigen uit de tijd is geraakt. Nederland wil deze verdedigingslinie nu geplaatst zien op de UNESCO lijst van beschermd werelderfgoed.

Kuilenburgse spoorbrug N51 57.687 E5 12.714
In de verte richting Culemborg zien we de mooi gestileerde boogbrug. De brug gebouwd in 1982 kreeg een eervolle vermelding bij de Nationale Staalprijs in 1983.

De eerste brug op deze plek werd gebouwd tussen 1863 en 1868, bij de aanleg van de Spoorlijn Utrecht - Boxtel. Op 1 november 1868 werd het baanvak Utrecht-Kuilenburg in dienst genomen. De bouw van de spoorlijn en het ontwerp van de brug was in handen van ingenieur Gerrit van Diesen. Deze eerste brug was een heus industrieel bouwwerk: om de scheepvaart niet te hinderen kwamen er geen pijlers in de rivier, daarom kreeg de hoofdoverspanning een lengte van 157 meter, bij de opening in 1868 was dit de spoorbrug met de langste overspanning ter wereld. De bouw van deze brug betekende een doorbraak voor de bouw van spoorwegbruggen over de grote rivieren in Nederland. Gesterkt door dit succes durfde men de bouw van de Moerdijkbrug aan.

Huidige spoorbrug: bij het ontwerp van de nieuwe spoorbrug uit 1983 was een van de eisen van Rijkswaterstaat een verruiming van de doorvaarthoogte met een halve meter. Ook moest de brug breder worden om meer afstand tussen twee sporen te krijgen.

De brug is gebouwd tussen april 1981 en december 1983 door een aannemerscombinatie van Hollandia en Kloos. De oeververbinding bestaat uit betonnen aanbruggen van 60 meter lengte en een gewicht van 2000 ton. De hoofdoverspanning is een stalen boogbrug van 155 meter lang, 25 meter hoog en 2470 ton zwaar.

In de uiterwaarden van de Lek zien we vele vogels, maar ook de meidoorn. Een prachtig stuk natuur dat in de natte tijden geheel onder water kan komen te staan.

We zien ook een aanlegsteiger voor een veerpontje, een voetveer, dat ons over zou kunnen zetten naar de andere kant van de Lek, waar met Fort Honswijk en het Werk aan de Groeneweg de Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt voortgezet.

Het water onder het bruggetje staat in verbinding met de Lek en dient als aanvoer voor de inundatie van de polder tussen Culemborg en de Diefdijk. De sluis die het water toelaat is van het type waaiersluis en is te vinden in het Werk aan de Spoel.

Een uitvinding van Jan Blanken. Naar hem is ook een waterwerkenwandeling vernoemd van circa 5 km tussen en rond beide verdedigingswerken.

http://www.uiterwaarde.nl/pontjes/neder-rijn-lek/liniepont

Goilberdingerwaarden N51 57.672 E5 11.209
Boven Culemborg, in een flauwe bocht van de Lek, ligt het uiterwaardengebied Goilberdingerwaarden. Het is een vogelrijk natuurontwikkelingsgebied. Cultuurhistorisch zijn vooral de onderdelen van de Hollandse Waterlinie interessant.

De Goilberdingerwaarden bestaat voor een groot deel uit bloemrijk grasland en rietland. Hier en daar staan bosjes, knotwilgen en struikgewas met onder meer meidoorn. In beide uiterwaarden is het landschap erg open. Dit verhoogt de belevingswaarde van de rivier.

De nabijheid van fort Everdingen heeft een stempel gezet op het uiterlijk van de Goilberdingerwaarden.

Het uiterwaardengebied nabij buurtschap Goilberdingen is historische grond. Het maakt deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Fort Everdingen, Werk aan het Spoel, de Diefdijk, bunkers, schuilplaatsen en inlaatwerken – ze zijn nog duidelijk in het landschap aanwezig.

In de Goilberdingerwaarden staat een ‘Armenboomgaard’. De ‘Armenboomgaard’ was ooit eigendom van de Katholieke Kerk. De opbrengst van de boomgaard was bestemd voor de armen uit de Betuwe. Er staan oude hoogstamfruitbomen met verschillende soorten appels en peren.

De boomgaard is door dijkverleggingen inmiddels buitendijks komen te liggen.

Uiterwaarden N51 57.747 E5 11.213
Uiterwaarden zijn gronden die gelegen zijn tussen een winterdijk en de bedding van een rivier. Het is de ruimte die de rivier nodig heeft om tijdelijke piekafvoeren aan te kunnen. In de winter met perioden van grote waterafvoer lopen de uiterwaarden tot aan de hoge winterdijk onder water.

Uiterwaarden ontstonden na bedijking van de rivieren in de middeleeuwen. Geulen binnen de uiterwaarden heten strang of hank. Door de uiterwaarden aan de rivierzijde van een (lage) zomerdijk – we zullen over deze zomerdijk wandelen - te voorzien wordt de frequentie van overstromen beperkt.

Dit is vooral belangrijk ten behoeve van het gebruik als weide voor vee. Incidentele bevloeiing in de wintermaanden werd vroeger door de boeren verwelkomd omdat sedimentering de vruchtbaarheid van de grond bevorderde.

Werk aan het Spoel N51 57.507 E5 11.406
Het Werk aan het Spoel is een onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het werk ligt langs de Lek op een kilometer ten oosten van Fort Everdingen, vlak bij de stad Culemborg.

Het is gebouwd in de periode 1816-1824 en had tot doel om de aldaar gelegen waaiersluis te beschermen. Samen met de inundatievoorzieningen van Fort Everdingen kon hiermee de polder tussen Culemborg en de Diefdijk onder water worden gezet om Holland te beschermen tegen de vijand.

Het duurde wel een maand voordat de polder voldoende onder water stond. Later werd de sluis bij Fort Everdingen toegevoegd, zodat de inundatietijd werd teruggebracht tot twee weken.

Stichting Werk aan het Spoel heeft in opdracht van de gemeente Culemborg het fort een nieuwe bestemming gegeven voor horeca en culturele activiteiten te midden van een historisch en landschappelijk decor.

Jan Blankenpad N51 57.587 E5 11.539
In 2013 heeft de stichting Honswijk-Everdingen het Jan Blankenpad gerealiseerd. Deze spannende wandelroute ligt aan de zuidzijde van de rivier. De route loopt vanaf het werk aan het Spoel via de uiterwaarden om Fort Everdingen over de dijk terug naar het startpunt.

Het pad leidt langs twaalf ‘Momenten van Waterkracht’. Deze met reliëfbordjes gemarkeerde ‘momenten’ verhalen over de bijzondere natuur en cultuurhistorie in het gebied. Water speelt immers een sleutelrol in dit rivier- en waterlinielandschap.

Een bijzonderheid in de route is het gebruik van de aloude techniek van ‘rubbing’ (het handmatig afwrijven met grafiet of potlood van informatie op papier), die wordt gecombineerd met de moderne techniek van QR-codes, die toegang geeft tot extra informatie. www.janblankenpad.nl

Jan Blanken en de Waaiersluis N51 57.565 E5 11.550
Jan Blanken (Bergambacht, 15 november 1755 – Vianen, 17 juli 1838) was een Nederlands waterbouwkundig ingenieur, zoon van de timmerman Jan Theunisz. Zijn vader was geen eenvoudige dorpstimmerman, maar de officiële timmerman van de Krimpenerwaard en belast met het ontwerpen en bouwen van molens, sluizen en dijken in de polder. De jonge Jan Blanken kreeg de belangstelling voor waterstaatkundige zaken dus al met de paplepel ingegoten.

Het eerste grote project voor Jan Blanken jr. was het droogdok te Hellevoetsluis waarvan de bouw in 1798 startte. Bijzonder hierbij was dat hij ook gebruik maakte van een stoommachine, destijds een van de eerste in Nederland. In 1808 ontwierp Blanken ook een nieuwe sluisdeur, de waaiersluis.

De meeste bekendheid kreeg Blanken met het realiseren van het Noord-Hollands Kanaal tussen Amsterdam en Den Helder, maar hij was ook verantwoordelijk voor de totstandkoming van de Rijkswerf Willemsoord te Den Helder en het plaatsen van de strandpalen langs de Nederlandse kust. In 1808 werd Blanken, ten tijde van het Koninkrijk Holland Inspecteur-Generaal bij Rijkswaterstaat tot en met 1826.

Lek N51 57.733 E5 11.487
De Lek is een Nederlandse rivier die vanaf Wijk bij Duurstede de voortzetting vormt van de Nederrijn en zich bij Kinderdijk verenigt met de Noord: als Nieuwe Maas zet de rivier zich in westelijke richting voort. De lengte bedraagt 62 kilometer.

Uit geologisch onderzoek van de Universiteit van Utrecht blijkt dat de eerste aanzet van de Lek rond 200 v.Chr. is ontstaan, als gevolg van een doorsteek van een oeverwal bij Wijk bij Duurstede en Rijswijk. Rond het begin van onze jaartelling werd de Lek een actieve(re) rivier als zijtak van de Rijn voor de afvoer van het Rijnwater.

De oudste geschreven bronnen vermelden de naam van de rivier tussen de tweede helft van de 8e eeuw en de eerste helft van de 10e eeuw als Lokkia(m) en Loccham. Het actiever worden van de Lek leidde tot een langzame dichtslibbing van de Kromme Rijn, maar de verplaatsing van de hoofdstroom door de Lek in plaats van de Kromme Rijn, gebeurde pas op zijn vroegst in de 10e eeuw. De Lek werd na 1122 definitief de hoofdstroom van de Rijn.

De oude Rijnloop via onder meer de Kromme Rijn en de Oude Rijn verloor door de veranderde waterhuishouding sindsdien zijn betekenis als hoofdwaterweg. In 1285 werd vervolgens de Hollandse IJssel bij Klaphek afgedamd waardoor de stad Utrecht de directe verbinding met de rivier verloor. Om deze verbinding te herstellen werd in 1374 de Vaartsche Rijn gegraven en bij Vreeswijk een houten sluis aangelegd.

Meidoorn N51 57.946 E5 10.803
Meidoorn (Crataegus) is een geslacht uit de rozenfamilie (Rosaceae). Het geslacht wordt ook wel haagdoorn of steendoorn genoemd. De meidoorn werd vanwege de doornen op de takken veel gebruikt in hagen als afscheiding voor het vee.

De eenstijlige meidoorn kan een tot 10 m hoge boom worden, terwijl de tweestijlige meidoorn een struik is die tot 4,5 m hoog wordt. Ze bloeien in mei/juni met sterk geurende bloemen. Aan de takken zitten doornen.

De struik vertakt bij de grond en heeft een lage kroon. De aanvankelijk gladde en bruine schors wordt later donkerder en is dan ruw gebarsten tot geribbeld. De twijgen zijn donkerrood of bruin. Ze hebben scherpe, 1-2,5 cm lange doorns. De knoppen zijn zeer klein, roodachtig zwart en schubbig.

De bladeren hebben een driehoekig tot eironde omtrek en zijn diep gespleten waarbij ze drie tot zeven lobben hebben. De randen zijn aan de top gezaagd. De bladsteel is circa 3,5 cm lang. Het blad is matgroen van boven. Aan de voet en in de oksels van de nerven zitten witte haartjes.

De witte bloemen zijn 0,8-1,5 cm breed. De komvormige kroonblaadjes overlappen elkaar gedeeltelijk. Er zijn veel meeldraden met paarse helmknoppen, die bij rijpheid zwart worden door het pollen. Er is maar één stijl, vandaar de naam. Na bevruchting ontstaan rode circa 1 cm grote eivormige vruchten. Tijdens het rijpen verkleuren ze van groen tot donkerrood.

We lopen tussen Fort Everdingen en de Lek. Vóór het fort links hebben in de uiterwaarden Loopgraven gelegen om de doorgang over de uiterwaarden te blokkeren. Van de loopgraven is niets meer over. Wel zien we nog twee bunkers staan.

Overigens, precies aan de overkant van de Lek, in het Werk aan de Groeneweg zijn de loopgraven hersteld en te bezichtigen.

De loopgraven werden aangelegd in de Eerste Wereldoorlog 1914-1918 en de piramidevormige bunkers, gebouwd 1939-1940, zijn groepsschuilplaatsen.

Voorbij de inlaatsluizen voor het Fort kunnen we links naar het fort zelf, een verkorting van de wandeling met twee kilometer.

Wij zullen doorlopen over de lage dijk tot bij Everdingen. Vandaar over de hoge winterdijk terug naar het fort.

Vanaf de hoge dijk zien we links het natte dal van de rivier en rechts de boerderijen in de nog lager gelegen polder. Hoe houden we het droog?

Everdingen N51 57.949 E5 09.449
Everdingen – 1300 inwoners - ligt in de Vijfheerenlanden ten zuiden van de Lek aan de Lekdijk. De oostgrens van Everdingen wordt gevormd door de Diefdijk, welke tevens gemeente- en provinciegrens is. In de 19e eeuw is nabij de plaats Everdingen (daar waar Lekdijk en Diefdijk elkaar raken) als onderdeel van de Hollandse Waterlinie het Fort Everdingen gebouwd.

Everdingen maakte vanouds deel uit van het graafschap Culemborg en kwam als deel van dat graafschap in de Franse tijd bij de provincie Gelderland. Op 1 januari 1812 werd Hagestein bij de gemeente gevoegd. Omdat het gebied van Hagestein op 19 september 1814 aan de provincie Utrecht werd terug gegeven, ontstond de merkwaardige situatie dat de gemeente in twee provincies lag.

Op 1 januari 1818 werd Hagestein weer een zelfstandige gemeente en lag de gemeente Everdingen dus weer alleen in Gelderland. Op 1 januari 1821 werd Everdingen bij de provincie Zuid-Holland gevoegd. Op 1 januari 1986 wordt Everdingen onderdeel van de gemeente Vianen, welke op 1 januari 2002 bij de provincie Utrecht is gevoegd. Het kan verkeren…..

De naam Everdingen is al in 1284 bekend, wanneer de grootgrondbezitters uit de buurt door de heer van Everdingen worden uitgenodigd om samen te komen en afspraken te maken over de afwatering van het veen en het dijkonderhoud.

Wij kennen Everdingen vooral van het Knooppunt Everdingen, de kruising van de rijkswegen A2 en A27.

Waterschappen N51 57.718 E5 09.962
Waterschappen behoren tot de oudste instituties van het Nederlandse staatsbestel. Het eerste officiële waterschap was het Hoogheemraadschap van Rijnland, dat in 1255 werd ingesteld door graaf Willem II van Holland.

Al eerder werkten dorpen en buurtschappen samen om de waterhuishouding te regelen. De oudste samenwerking vond plaats in Utrecht omstreeks 1122, toen twintig buurtschappen samenwerkten voor een afdamming van de Kromme Rijn onder Wijk bij Duurstede.

In 1323 werd deze samenwerking het Hoogheemraadschap van den Lekdijk Bovendams.

Waterschappen vormen letterlijk de basis van het poldermodel: van oudsher hebben waterschappen de taak namens de bewoners van een bepaald gebied de waterhuishouding te regelen.

In polders is dat in eerste instantie de zorg voor de waterstand. Weliswaar hebben gemalen vrijwel overal de taak van de windmolen overgenomen, maar nog altijd blijft het land niet vanzelf droog.

Het buiten houden van water en het afvoeren van overtollig water is van oudsher een algemeen belang, waarbij polderbewoners genoodzaakt waren samen te werken. Uit die noodzakelijke samenwerking zijn de waterschappen ontstaan.

Zij nemen ook in de Nederlandse rechtsgeschiedenis een bijzondere plaats in. In de grondwet van 1848 is de taak van waterbeheer bij de waterschappen neergelegd. Dit onder andere om te voorkomen dat gemeenten wateroverlast op hun eigen gebied voorkomen door die overlast naar buurgemeenten te verplaatsten.

En zo komen we bij het goed gecamoufleerde fort Everdingen. We lopen heel even naar binnen, kijken een klein beetje verkennend rond en verlaten het fort weer.

We zullen in de namiddag terugkomen en dan uitgebreid kennismaken met de Waterlinie; we hebben een afspraak gemaakt voor een rondleiding.

Wil je niet terugkomen voor de rondleiding – kunnen we moeilijk voorstellen, want Bert weet zoveel over het doen en laten, de functie, de verdediging, de wapentechniek, het leven binnen het bastion en de ontberingen te vertellen – dan kun je nu dwars over het fort oversteken en het aan de andere zijde over de beersluis verlaten.

Ga daarna naar rechts om onze route te vervolgen over de Diefdijk.

(Loop je vanaf de sluis rechtdoor, dan kom je na ruim 1 km bij de parkeerplaats uit)

Fort Everdingen N51 57.759 E5 10.505
Fort Everdingen is een onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en vernoemd naar het naburige dorp Everdingen. Het fort vormt samen met Fort Honswijk het Lek-acces.

Precies op de T-kruising van de Lekdijk en de daar haaks opstaande Diefdijk ligt aan de Lek, ten westen van Culemborg, het Fort bij Everdingen. Dit grote, asymmetrische fort (12 hectare) valt op door de centraal gelegen ronde geschutstoren en de vier verschillend gevormde bastions.

Deze uitstulpingen dienden ter verdediging van de fortgracht en het fort zelf. In een ruime halve cirkel om de toren staat, op 6 meter afstand, een galerij (contrescarp). Aan de buitenkant is deze verstopt onder een metersdikke glooiend aflopende laag aarde. Er werden maximaal 800 militairen gelegerd.

De aanleg van het Fort bij Everdingen vond plaats tussen 1842 en 1847. Als laatste werd de geschutstoren gebouwd, met eigen fortgracht en ophaalbrug. De toren, 41 meter in doorsnee en bijna 15 meter hoog, bestond uit vier bouwlagen, inclusief kelder en ‘open’ dak.

Per verdieping lagen er 12 vertrekken voor logies en opslag aan een rondlopende gang. In het midden was een licht- en luchtkoker. Regenwater liep door de aardlaag heen via schuine delen op het dak in 17 druipkokers. Via buizen liep het naar een verzamelbak in de kelder. Dit was op de meeste forten zo geregeld. Later kwam er een pomp voor welwater bij.

Achter de grote uitsparingen in de ronde toren stonden de kanonnen die toen nog ijzeren kogels afvuurden. Met de ontwikkeling van brisantgranaten, puntige kogels met een explosieve lading, afgevuurd door een kanon met een getrokken loop (een loop met spiraalvormige trekken en velden die zorgde voor een draaiende beweging van de kogel ten behoeve van een grotere dracht en betere nauwkeurigheid) werd de stenen toren te kwetsbaar en diende de verdedigingswal aangepast te worden, evenals de plaatsing van de eigen kanonnen naar het A- en B-gebouw.

In 1874 werd het torenfort daarom ingrijpend gewijzigd. De bovenste verdieping werd afgebroken en de kwetsbare frontzijde werd grotendeels omgeven door een contrescarpgalerij. Dit is een metersdikke aarden wal met in de basis een bakstenen galerij van twee verdiepingen.

De contrescarpgalerij, op 6 meter afstand van de toren, bestaat uit twintig vertrekken op de begane grond. Hier zetelden de fortcommandant, een telegrafist, het hoofd munitiemagazijn en het hoofd inundatiemagazijn. Ook waren er slaapvertrekken. De galerij was toegankelijk via een overdekte tunnel aan de oostkant (poterne).

De contrescarpgalerij is een van de weinige exemplaren die de linie rijk is. Tal van onderdelen zijn nog intact, zoals de lichtgang met vonkvrije lampnissen rond het munitiemagazijn. De vernuftige constructie met dik glas en luchttoevoer- en rookafvoerkanalen voor de petroleumlampen is nog aanwezig.

De ruime fortgracht is vrijwel geheel intact. Deze is uitzonderlijk vanwege de nog aanwezige sluizen en het inundatiekanaal dat op de gracht aansluit.

Ook in de omgeving is sinds de negentiende eeuw weinig veranderd, waardoor het authentieke waterlinielandschap nog goed zichtbaar is.

Er was ook een poterne, die de manschappen gebruikten om direct de frontwal te bereiken. In 1877 kwamen twee grondgedekte gebouwen, gebouw A en B, gereed. Deze tellen drie verdiepingen en op de bovenste verdieping stonden kanonnen gestald en op de onderste verdieping lag de munitie opgeslagen. Drie jaar later werd een fortwachterswoning opgeleverd.

Bij het fort liggen drie sluizen voor de inundatie van de polder tussen de Diefdijk en Culemborg. De meest opvallende is de beersluis, een combinatie van een inlaatsluis en een beer, aan de oostzijde van het fort, die samen met de waaiersluis van Werk aan het Spoel werd gebruikt voor de inundatie van de polder waar we nu naartoe zullen gaan.

Er is nu een voetgangersdoorgang over deze beersluis gebouwd.

EOD N51 57.736 E5 10.525
Het fort was na de Tweede Wereldoorlog in gebruik door de Explosievenopruimingsdienst Defensie (EOD), tot het in 2014 werd overgedragen aan het Ministerie van Economische Zaken. De EOD maakte vanaf de jaren vijftig van de 20e eeuw gebruik van het complex.

Na de overdracht heeft de Rijksoverheid onderzoek gedaan naar een passende functie voor het fort, waarbij de toegankelijkheid voor bezoekers en behoud van het militaire erfgoed belangrijke aandachtspunten zijn. Eind 2014 werd bekendgemaakt dat het fort aan Speciaalbierbrouwerij Duits & Lauret was toegewezen. De onderneming maakt er een brouwerij in en zal een aantal verwante, maar ook andersoortige activiteiten ontplooien.

De gemeente Vianen heeft toegezegd om 300.000 euro beschikbaar te stellen voor restauratie. Tevens is er een Stichting Fort Everdingen in het leven geroepen die zich bezighoudt met de toekomstige inrichting, gebaseerd op het uitgangspunt 'behoud door ontwikkeling'.

Fortbrouwerij Duits&Lauret N51 57.709 E5 10.493
Fort Everdingen is nu dus de imposante, stoere thuishaven van brouwerij Duits&Lauret. De brouwers serveren hier hun bier aan bezoekers en bieden daarnaast een kleine menukaart aan. Het proeflokaal bevindt zich in een van de genieloodsen op het terrein, direct naast het torenfort, en wordt door een glazen tussenwand gescheiden van de brouwinstallatie (die sinds oktober 2017 operationeel is). Op het fortterrein is verder een camping gesitueerd met een aparte plek voor campers en zijn faciliteiten aanwezig voor het geven van proeverijen, feesten, partijen en zakelijke bijeenkomsten.

Fort Everdingen is een complex dat bestaat uit een natuurterrein van 12 hectare met daarop een aantal gebouwen van militair-historische betekenis. Het fort werd in de 19de eeuw gebouwd als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In 2015 kwam het in handen van bierbrouwerij Duits&Lauret.

Iedereen is van harte welkom in het proeflokaal.

Ook wie alleen een kijkje wil komen nemen of een kopje koffie drinken.

Na deze introductie van het Fort bij Everdingen vervolgen wij over de Diefdijk en door de polder.

De Diefdijk als belangrijke scheiding om water te keren in de naar het westen toe aflopende polders.

We zien restanten van de nevenbatterijen aan de westzijde van de Diefdijk (1879) en aan de linkerkant een aantal Groepsschuilplaatsen Type P uit 1939-40.

Als we door de polder terugkeren naar het Werk aan de Spoel, zien we dat de boerderijen op een lage terp liggen om droog te blijven tijdens een inundatie. Langs het Schootsveldpad zien we dan een kogelvanger van de voormalige schietbaan. Geheel gecamoufleerd ligt tussen de bomen en het groen verscholen het Werk aan de Spoel. Daar gaan we even pauzeren. www.caatjeaandelek.nl (openingstijden)

Diefdijk N51 57.613 E5 10.417
De Diefdijk is een binnendijk, in 1277 aangelegd als zijkade. In de 18e eeuw gaat hij deel uitmaken van de Hollandse Waterlinie. De dijk vormt ook een onderdeel van de 19e-eeuwse Nieuwe Hollandse Waterlinie. De dijk doet nog steeds dienst als volwaardige (tweede) waterkering, die de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden beschermt bij wateroverlast uit de Betuwe, het is een van de belangrijkste binnendijken in Nederland.

Een nieuw stuk dijk werd ook aangelegd door de polder Goilberdingen langs de Lek, waardoor de Diefdijk aansluit op de Lekdijk. Deze kade vormt in de 13e eeuw tijdens de Grote Ontginning de basis voor de ontginning van het centrale deel van de Vijfheerenlanden. Hierover lopen we nu naar het zuiden.

In de loop van de 13e eeuw wordt de wateroverlast zo groot, dat grondige maatregelen noodzakelijk zijn. Het grootste probleem is dat het rivierengebied van oost naar west afloopt, waardoor de laagst gelegen polders in het westen al het water van de hogere gronden in het oosten te verwerken krijgen.

Om de polders hiertegen te beschermen, begint men met de aanleg van dwarskades. Deze liggen min of meer noord-zuid gericht, tussen de grote rivieren in.

In 1277 wordt de Zouwe- of Bazeldijk aangelegd, die het water dat uit de Vijfheerenlanden de Alblasserwaard instroomde moet keren. Na de aanleg van deze dijk neemt de wateroverlast dan weer in de Vijfherenlanden uiteraard sterk toe.

Om te voorkomen dat het water uit het oosten de wateroverlast nog langer zou vergroten, richten vijf belangrijke edelmannen in 1284 een heemraadschap op. Het zijn de heren van Arkel, Ter Leede, Everdingen, Hagestein en Vianen. Aan deze vijf grootgrondbezitters dankt het gebied zijn naam. Als eerste maatregel legt men de Diefdijk aan als binnendijk.

De dijk splijt dit deel van het Rivierengebied dus als het ware in tweeën. Vanouds vormt de Diefdijk ook de grens tussen de gewesten Gelre en Holland, en sinds 1820 bij wet vastgesteld tussen Gelderland en Zuid-Holland.

Zie https://www.rivierenland.nl/diefdijk

Groepsschuilplaats Type P N51 57.509 E5 10.349
Groepsschuilplaats aan de Diefdijk bij Leerdam

Een Groepsschuilplaats Type P, vanwege de karakteristieke vorm vaak ook Piramide genoemd, is een in zwaar gewapend beton uitgevoerd Nederlands militair bouwwerk uit de mobilisatieperiode 1939-1940, bedoeld als schuilplaats voor een groep (10-13 man) infanteristen bij artilleriebeschietingen.

In tegenstelling tot een kazemat heeft een groepsschuilplaats geen actieve gevechtsfunctie, er zijn geen opstellingsplaatsen voor wapens als mitrailleurs of kanonnen.

Een groepsschuilplaats is circa 8,2 m lang, 6,5 m breed en 4,85 m hoog. De buitenmuren zijn 1,5 m dik, die aan de niet-afgeschuinde frontzijde 1,8 m en de binnenmuren 0,8 m, terwijl de bovendekking 2,15 m en de bodemplaat 0,9 m dik zijn.

Deze diktes waren conform Voorschrift Inrichting Stellingen, in dit geval voor een weerstandsvermogen tegen een voortgezette beschieting met 21 cm brisantgranaten en enkele voltreffers van 28 cm (W 21-28).

Aan de achterkant van de groepsschuilplaats bevindt zich de ingang met hoge drempel, deze geeft toegang (3 treden af) tot een portiekje dat bestreken wordt door een schietgat vanuit de afwachtingsruimte. Naar links bevindt zich een deur naar een portaal, van waaruit via een tweede deur naar rechts de verblijfsruimte betreden kan worden.

De deuren openden naar buiten zodat een eventuele explosiedruk de deur dicht zou drukken. Het portaal kon dienen als sluis tegen strijdgassen. De schuilplaats is verder voorzien van doorvoeren voor ventilatie, telefoon en, naar boven, voor een periscoop.

Kogelvanger N51 57.342 E5 11.294
Een kogelvanger is een muur die kogels die het doel niet geraakt hebben, opvangt.

Er staat een kogelvanger naast het fort Werk aan het Spoel in het weiland. Deze muur is gemaakt van baksteen en is gebouwd rond 1880. Tijdens de Eerste Wereldoorlog en voor de Tweede Wereldoorlog is dit fort in gebruik geweest.

Soldaten konden leren schieten op een schietbaan naast het fort. Aan het einde van de schietbaan, die nu verdwenen is, staat een kogelvanger om de kogels op te vangen die het doel niet geraakt hebben. De kogelvanger is milieuvriendelijk in gebruik, omdat verschoten kogels worden opgevangen en kunnen worden hergebruikt, waardoor de loodbelasting van de bodem kan worden teruggebracht.

Schootsveldpad N51 57.210 E5 10.676
Een verdedigingswerk moet de vijand zien naderen en deze kunnen bestoken met artillerie en handvuurwapens. In beide gevallen is een vrij schootsveld essentieel. In 1792 wordt dit al geregeld in een besluit van de Staten van Holland.

Hierin wordt bepaald dat binnen een afstand van circa 230 meter, gemeten vanaf de helling van de buitengracht, niet gebouwd mag worden.

In 1810 wordt een Franse wet ook voor Nederland van toepassing, hierin is het bouwen in een straal van 500 meter van het vestingwerk aan strenge regels gebonden.

Kringenwet 1814
In 1814 werd de Kringenwet van kracht die alle bouwwerken en beplanting tot zo’n 700 meter van het vestingwerk aan regels ondererpt. De wet wordt diverse malen aangepast.

Op grond van de Kringenwet worden om elk vestingwerk van iedere klasse drie verboden kringen getrokken. Op een afstand van 300 meter, de kleine kring, op een afstand van 600 meter, de middelbare kring en op een afstand van 1000 meter, de grote kring.

Tussen een vestingwerk van eerste klasse en de kleine kring mag slechts met toestemming van de minister van Oorlog gebouwd worden, en dan slechts met brandbare materialen, zoals hout en riet. Er gelden bovendien beperkende bepalingen voor beplantingen.

Tussen de kleine en de buitenste grens van de middelbare kring, tussen de 300 en 600 meter, is er om te bouwen geen toestemming van de minister nodig en is het toegestaan om voor de fundering, schoorsteen en dakbedekking steen te gebruiken.

In de grote kring tot 1000 meter vanaf de hoofdverdedigingslijn is het verboden om zonder toestemming van de minister van Oorlog infrastructurele werken aan te leggen of te veranderen.

De houten huizen kunnen in geval van oorlog snel worden gesloopt.

De Kringenwet wordt in 1951 opgeschort.

Tot slot willen we nog even aandacht vragen voor een type kazemat uit 1939 die op Fort Everdingen is gebouwd ter verdediging van het Fort.

We hebben slechts één van dit type gezien.

Koepelkazemat Type G N51 57.643 E5 10.566
De Koepelkazemat Type G wordt in 1936 in Nederland geïntroduceerd. Het zijn betonnen bunkers van een standaardontwerp. In de kazemat zit een gietstalen kern waarin een machinegeweer wordt opgesteld.

In totaal zijn er enkele honderden geplaatst voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de oorlog zijn vele vernietigd door de gietstalenkern te verwijderen en deze om te smelten ten dienste van de Duitse wapenindustrie.

De koepelkazemat is een variant van een Frans ontwerp dat al in 1917 wordt toegepast. De betonnen bunker is bijna vierkant en is circa 7 meter lang, 6,5 meter breed en 3 meter hoog. De voorzijde is schuin afgewerkt om vijandig vuur af te laten ketsen en om een vrij schootsveld voor de schutter te behouden. Een lichte of zware mitrailleur wordt in een gietstalen koepel geplaatst.

Deze koepels zijn verankerd en deels opgenomen in de betonnen bunker; ze hebben een doorsnede van 1,75 meter en het gietstaal is tussen de 11 en 17 centimeter dik. Het schietgat en de ingang, een deur aan de achterzijde van de koepel, kunnen van binnenuit gasvrij worden afgesloten. Vanwege de geringe omvang en rondingen is de koepel zelf moeilijk door de vijand te raken.

De koepelkazematten zijn vooral in de mobilisatiejaren 1939-1940 geplaatst in diverse Nederlandse verdedigingslinies. Zij komen voor in de IJssellinie, de Maaslinie, de Grebbelinie en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze laatste linie krijgt circa 80 exemplaren of op forten of tussen groepsschuilplaatsen in het terrein.

Het Duitse leger is bij inspectie onder de indruk van de koepelkazematten; ze zijn moeilijk uit te schakelen door de kleine schietopening en de goede mogelijkheden ze te camoufleren. Doordat de meeste met de schietopening naar het oosten zijn gericht zijn ze voor de Duitsers niet erg bruikbaar omdat uit deze richting geen geallieerde aanval wordt verwacht.

Er resteren nog slechts enkele complete koepelkazematten, onder meer op Fort Vechten en Fort Everdingen.

Bert, onze gids heeft deze ontdekt en daar mag hij best trots op zijn. Deze kazemat is te vinden in de meest zuid-oostelijke punt van Fort Everdingen.

Daarmee zijn we aan het einde van deze mooie wandeling gekomen. Zoals eerdeer vermeld, sluiten we de wandeling af bij Caatje aan de Lek. Daarna gaan we terug naar het grote Fort. De rondleiding duurt anderhalf à twee uur.

Daarna sluiten we af met een lokaal bier en in het winkeltje nemen we ook nog enkele ‘verjaardagpakketjes’ mee. Om uit te delen als cadeau. Natuurlijk vergezeld van een mooi verhaal.

Startpunt

• START/FINISH/PARKEREN Goilberdingerdijk 40 Culemborg N51 57.542 E5 11.481

Geraadpleegde websites:

• www.Wikipedia
• https://www.oudehollandsewaterlinie.nl/historie
• http://www.uiterwaarde.nl/pontjes/neder-rijn-lek/liniepont
• www.janblankenpad.nl
• www.caatjeaandelek.nl (openingstijden)
• https://www.rivierenland.nl/diefdijk

POI’s

• Ter Inleiding N51 57.537 E5 11.568
• Oude Hollandse Waterlinie N51 57.575 E5 11.459
• De Nieuwe Hollandse Waterlinie N51 57.537 E5 11.428
• Kuilenburgse spoorbrug N51 57.687 E5 12.714
• Goilberdingerwaarden N51 57.672 E5 11.209
• Uiterwaarden 57.747 E5 11.213
• Werk aan het Spoel N51 57.507 E5 11.406
• Jan Blankenpad N51 57.587 E5 11.539
• Jan Blanken en de Waaiersluis N51 57.565 E5 11.550
• Lek N51 57.733 E5 11.487
• Meidoorn N51 57.946 E5 10.803
• Everdingen N51 57.949 E5 09.449
• Waterschappen N51 57.718 E5 09.962
• Fort Everdingen N51 57.759 E5 10.505
• EOD N51 57.736 E5 10.525
• Fortbrouwerij Duits&Lauret N51 57.709 E5 10.493
• Diefdijk N51 57.613 E5 10.417
• Groepsschuilplaats Type P N51 57.509 E5 10.349
• Kogelvanger N51 57.342 E5 11.294
• Schootsveldpad N51 57.210 E5 10.67
• Koepelkazemat Type G N51 57.643 E5 10.566